ساز شناسی
ساز شناسی
بررسی و طبقه‌بندی و شناخت سازها را «سازشناسی» یا «ارگانولوژی» می‌نامند سازها را به روش های مختلف دسته بندی کرده‌اند ولی معمول‌ترین (و نه لزوماً دقیق‌ترین) دسته‌بندی سازها تقسیم آنها به سازهای زهی، سازهای بادی، سازهای کوبه‌ای، سازهای صفحه‌کلیددار و سازهای الکترونیک تقسیم شده است
احتمالاً قدیمی‌ترین وسیله تولید موسیقی صدای انسانی است. بعد از آن شاید انواع سازهای کوبه‌ای و پس از آن سازهای بادی قدمت بیشتری دارند. یک قطعه استخوان سوراخ شده مربوط به دوره انسان نئاندرتال را قدیمی‌ترین ساز بادی کشف‌شده می‌دانند ساز های زهی
Cordophones
سازهای بادی
Aerophones
سازهای کوبه ای
Memberanophones
در این نوع از سازها صدا توسط سیم یا زه تولید میشود. مهمترین نهاد در ارکسترهای قدیم، و اصلیترین هسته در ارکسترهای امروزی رو "سازهای زهی" تشکیل میدهند. این دسته از ساز خودش به چند دسته ی کوچکتر تقسیم میشه :
1)سازهای زهی زخمه ای دسته ای که سیم به واسطه ی زخمه زدن، به وسیله ی انگشت یا مضراب صدا تولید میکند، مثل: سه تار، تار، رباب، بربط، چنگ، ماندولین و ...
2)سازهای زهی آرشه ای دسته ای که صدا به وسیله ی کشیدن آرشه روی سیم تولید میشود. مثل: کمانچه، قیچک، ویولون و ...
3) سازهای زهی کوبشی دسته ای که با کوبیدن وسیله ی چکش مانندی روی سیم، تولید صوتی رسا و زیبا میکنه. مثل: سنتور، زیلفون، گلوکن اشپیل، ویبرافون پیانو، هارمونیکای شستی دار، کلاوسن و …
از خانواده ی سازهای زهی هستن که اسمشون به " ساز های زهی شستی دار " شهرت دارد.
سازهای بادی
آن دسته از سازهائی که در آنها با دمیدن هوا و فوت کردن، صدا تولید میشود ، آنها را به نام "سازهای بادی" میشناسند. این دسته هم به نوبه ی خود به چند شعبه ی کوچکتر تقسیم میشوند :
1)سازهای بادی چوبی : که از چوب(آبنوس) یا نی خیزران درست میشنود . مثل: نی، سُرنا، فلوت، هوبوا، باسون و ...
2)سازهای بادی برنجی دسته ای از سازها که از جنس مس، برنج یا حتی نقره ساخته شدن. مثل: انواع شیپور، ترومپت، ترومبون، ساکسیفون، کُر و ...
3) سازهای شاستی دار بادی : دسته ای هستند که مثل پیانو دارای شستی هستن و تولید صدا یا دمش هوا، به وسیله ی نیروی مکانیکی یا الکتریکی انجام میگیره. این سازها لوله های متعدد، کوتاه و بلندی دارن و در نتیجه دمیدن هوا در این لوله ها یا زبانه ها صداهای گوناگون و مختلفی تولید میکنه. مثل: اُرگ، آکوردئون، سازدهنی، نی انبان و ... سازهای کوبه ای
به این دسته "سازهای ضربی" و " آلات ایقاعی " هم میگویند و همونطور که از اسمشون پیداست سازهایی هستند که صدا از طرق مختلف وارد آوردن ضربه، چه به وسیله ی دست به طور مستقیم(مثل دف و تنبک) و چه به وسیله ی آلتی دیگه (مثل دهل و نقاره) حاصل میشوند. این دسته از سازها به شرح زیر تقسیم بندی میشوند :
1) دسته ای که به روی اونا پوست کشیده شده و با دست یا چوب روی اونا میکوبند. مثل: دف، تنبک، دایره، نقاره، تیمپانی و ...
2)دسته ای که به هر دو سطح بالایی و پایینی اون پوست کشیده شده و خود ساز به صورت استوانه ای ساخته شده که با دست یا چوب به یک یا هر دو طرف سطوح ساز میکوبند. مثل: دهل، طبل بزرگ، طبل کوچک، سایترام و ...
3)دسته ای که ساز در اصل،از دو تکه چوب یا فلز ساخته شده و هر دو به هم کوبیده میشوند. مثل: سنج، قاشقک، بشقابک و ...
4)دسته ای که به وسیله ی کوبیدن چکش روی تیغه های فلزی، زنگوله و غیره، صداهایی مخصوص و زنگوار تولید میکند. مثل: ناقوس لوله ای..
سه تار
از سازهای زهی مضرابی است که در ساخت آن از چوب، فلز، زه یا نخ نایلون استفاده می شود
سه تار و انواع سازهای شبیه به آن مانند دوتار و تنبور و چگور در نواحی مرکزی آسیا و خاورمیانه رواج داشته است. برخی از جمله عده‌ای از عرفا به آن «اوتار» نیز میگویند .
شکل ظاهری این تار مانند تنبور است با این تفاوت که دارای کاسه‌ای کوچکتر می‌باشد. سطح کاسه سه تار چوبی است.
سه تار امروزی چهار سیم دارد. این ساز با ناخن انگشت اشاره دست راست نواخته میشود. سه تار سازی است که هم به‌صورت تک نوازی و هم در گروه نوازی ها مورد استفاده قرار میگیرد
وسعت سه تار نزدیک به 3 اکتاو است. سه تار را از خانواده تنبور قلمداد می‌کنند و امروزه در مقایسه به تار نزدیک تر است و معمولا نوازندگان تار با ساز سه تار نیز آشنایی دارند.
این ساز در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا قرار میگیرد به نحوی که دسته آن در طرف چپ و کاسه آن در طرف راست نوازنده باشد.
نوازنده سر انگشتان دست چپ را روی پرده‌های (دستان) دسته حرکت می‌دهد و با ناخن انگشت سبابه دست راست بر زخمه می‌زند. سه تار را به علت سبکی وزن ایستاده هم مینوازند
قسمت‌های مختلف سه تار :
کاسه طنینی :
کاسه‌ای گلابی شکل و از جنس چوب است و روی دهنه آن صفحه چوبی قرار دارد. این کاسه را هم یک تکه و هم از ترک‌های به هم متصل شده چوب می‌سازند و به منظور زیبایی گاهی طرح‌هایی با صدف یا استخوان روی آن نصب می‌کنند. از نظر ساختاری مانند کاسهٔ عود یا تنبور است ولی کوچکتر از آنها و معمولاً از چوب توت ساخته میشود .
صفحه رو :
صفحه روی سه تار از جنس چوب است و معمولا سوراخ‌های کوچکی روی آن ایجاد می‌کنند که خروج صدا را از کاسه طنینی میسر می سازد .
خرک :
خرک نیز از جنس چوب و به طول تقریبی 4 سانتی متر و ارتفاع 7 میلی متر است. سطح زیرین مسطح آن روی صفحه قرار میگیرد. روی خرک شیارهایی وجود دارد که سیم از روی آن عبور کرده و از هم جدا نگه داشته میشود .
دسته :
دسته سه تار در مقایسه با کاسه آن باریکتر است و به صورت لوله‌ای تو پُر به قطر تقریبی 2.5 و طول 40 تا 50 سانتی متر از چوب ساخته میشود. روی دسته مسطح و پشت آن نیم دایره است و پرده‌ها روی آن بسته میشوند. دسته سه تار از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سر پنجه متصل میشود.
پرده :
پرده‌ها نخ‌های باریکی از جنس رودهٔ حیوانات و یا ابریشم هستند که در عرض دستهٔ سه تار به صورت سه‌لایی و چهارلایی بسته میشوند و وظیفهٔ تقسیم‌بندی فواصل موسیقایی را برعهده دارند. تعداد پرده‌ها ۲۶ عدد است که که یکی از آنها قبل از شیطانک بسته میشود و فاصلهٔ آن با شیطانک در صدای سه‌تار موثر است. شایان ذکر است امروزه به مدد دیدگاه متجدد اساتید ساخت ساز نظیر استاد محمدرضا ژاله استفاده از پرده هایی از جنس نایلون کمک با ارزشی به نوازندگان سه تار به حساب می‌آید. چرا که این جنس پرده اولا حرکت دست نوازنده به روی دسته را اسان تر نموده ثانیا اجرای تکنیک ویبره (لرزش) با دست چپ را میسرتر از قبل نموده و ثالثا هیچگونه تغییری بر رنگ صوتی این ساز ندارد.
شیطانک :
شیطانک بین قسمت اصلی دسته و پنچهٔ ساز قرار میگیرد و جنس آن از استخوان و یا پلاستیک است. کاربرد شیطانک در هدایت و تقسیم‌بندی سیمها در قسمت بالای دسته می‌باشد .
سرپنجه :
سرپنجه در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است و تعداد 4 گوشی دو به دو در طرفین آن قرار گرفته‌اند. گاهی داخل سر پنجه را به طرف بیرون خالی می‌کنند و سیمها مثل سیم‌های تار بسته میشوند. گاهی نیز ممکن است سر پنجه در امتداد دسته ساخته شود. در این صورت سیمها به طرف بیرون سرپنجه به دور گوشی‌ها بسته میشوند .
سیم گیر :
قطعه‌ای است چوبی و گاهی از جنس استخوان که در انتهای بدنه کاسه نصب میشود و گره سیمها به شیار روی آن می‌افتند .
تعداد و جنس سیم ها :
سه تار دارای 4 سیم فلزی با ضخامت‌های متفاوت است. سیم چهارم سه تار را مشتاق علیشاه به آن اضافه کرده است و برخی این سیم را به نام سیم مشتاق میشناسند. سیم یکم یا سیم سفید که از جنس فولاد است. سیم دوم یا سیم زرد نیز از جنس برنز است. سیم سوم یا سیم مشتاق یا زنگ که دقیقا هم‌جنس و هم اندازهٔ سیم یکم است. سیم چهارم که آن هم زرد رنگ است و از دیگر سیمها قطورتر است .
گوشی :
سیم از یک طرف به سیم‌گیر در انتهای کاسه و از طرف دیگر به گوشی‌های کوک شونده در انتهای دسته ساز بسته میشوند. با پیچاندن گوشی‌ها ساز کوک میشود .
سه تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد (البته سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و همزمان نواخته میشوند و مجموعهٔ آن دو رامعمولاً سیم «بم» می نامند. )
با گذشت زمان کسانی چونابونصر فارابی،ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخرانابوالحسن صبالزوم افزایش یک سیم دیگر (این سیم از نظر تاریخی سیم چهارم است ولی سیم سوم خوانده میشود) به این ساز را درک کرده و سه تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند
سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علیشاه به این ساز افزوده است .
سه تار دارای صدایی مخملین و ظریف بوده از آنجاییکه که با کنار ناخن انگشت سبابه دست راست نواخته میشود، صدای ساز ارتباط مستقیمی با اعصاب و روان نوازنده پیدا میکند و از این رو سه تار را اغلب همدم اوقات تنهایی می‌دانند.
میرزا عبدالله، درویش خان، ابوالحسن صبا، احمد عبادی، نور علی برومند، یوسف فروتن، سعید هرمزی،داریوش صفوت،جلال ذوالفنون،محمدرضا لطفی،حسین علیزاده،داریوش پیر نیاکان،عطا جنگوک،داریوش طلایی، کیوان ساکت، مسعود شعاری، حمید متبسم،کیهان کلهر، محمد فیروزی، کیا طبسیان، امیرحسین پورجوادی،قشنگ کامکاراز جمله سه تار نوازان برجسته کشورمان هستند.
فلوت
فلوت از خانواده ساز های بادی چوبی بدون زبانه می باشد. این ساز جز یکی از قدیمی ترین سازهای بادی محسوب می گردد که قدمت برخی از آن به 50000 سال پیش بر می گردد ( مصریان باستان سازی شبیه به آن داشتند ).
این ساز در ابتدا از جنس چوب بوده است به همین دلیل به آن ساز بادی چوبی می گفتند که گاهی در بعضی قطعات و گام ها دچار محدودیت هایی می شده است . ولی امروزه با وجود اینکه در زمره سازهای بادی چوبی قرار دارد لیکن ملاک تقسیم بندی آن در نحوه ی تولید صدای آن است نه جنس و آلیاژی که در ساخت آن مورد استفاده قرار گرفته است.
واژه فلوت در زبان‌های اروپایی به معنای نام کلی سازهای مشابه فلوت نیز بکار می‌رود. فلوت و ساز شرقی نی هم نوعی فلوت شمرده میشود. به‌طور کلی فلوت و نی سازهایی هم‌خانواده هستند.
یک آلمانی به نام تئوبالد- بوهم از اهالی باواریا زندگی خود را صرف تکمیل و بهبود فلوت نمود و به صورت فعلی در آورد و اهمیت و اعتبار امروزی فلوت مدیون زحمات ایشان می باشد.
ساختمان ساز :
شامل سه قسمت است:
سر ساز : محل دمیدن در ساز در این قسمت قرار دارد.
بدنه یا قسمت میانی : کلید های ساز یا تامپون ها بر روی آن قرار دارند.
قسمت انتهایی یا الحاقی
انواع فلوت :
فلوت چینی - فلوت هندی – اوکارینا
انواع مختلف فلوت چینی :
Dizi
نواختن آن به صورت اریب می باشد و صدای دلنشینی دارد و یکی از اصلی ترین آلات موسیقی در چین است که در موسیقی سنتی ارکستر و اپرا و همچنین در کشور های غربی مورد استفاده قرار می گیرد. از چوب بامبو ( خیزران ) ساخته می شود.
Xiao
جز یکی از سازهای قدیمی می باشد که جنس آن از خیزران تیره رنگ است و به صورت عمودی نواخته می شود
Paixiao
Koudi
فلوت هندی :
جنس این فلوت از چوب خیزران است که نواختن آن به صورت اریبی و در کشورهای هند و پاکستان نواخته می شود و دارای 6 یا 7 سوراخ می باشد.
اوکارینا :
با قدمت 12000 ساله جز قدیمی ترین ساز های موسیقی جهان است که که گذشته آن به چین بر می گردد و به مرور به کشورهای غربی هم راه پیدا کرد. جنس آن معمولا از سفال ولی با چوب پلاستیک شیشه و فلز ساخته می شود. دارای 4 تا 13 سوراخ می باشد و نحوه ی صدا دهی آن شبیه فلوت ریکوردر است و صدای دلنشینی دارد.
گیتار:
گیتار نوعی ساز زهی است که با انگشت یا پیک نواخته می شود.
گیتار از جمله سازهایی است که به طور گسترده در انواع موسیقی –
از کلاسیک گرفته تا راک و جز – مورد استفاده قرار می گیرد.
گیتار به طور کلی به دو دسته طبقه بندی می شود :
1/ گیتار آکوستیک
2/ گیتار الکتریک
انواع سبک های گیتار :
به طور کلی سبک های اصلی نوازندگی گیتار عبارتند از :
کلاسیک/ فلامنکو / جز / راک / پاپ
از دیدگاه های مختلفی می توان سبک نوازندگی گیتار را دسته بندی کرد سبک های متداول در ایران :
1/ کلاسیک :
موسیقی کلاسیک به سالهای 1750 تا 1820 بر می گردد. موسیقی کلاسیک به مطالعه و پژوهش نیاز داشته و شنونده باید از انواع دوره های کلاسیک یعنی : رنسانس،باروک،کلاسیک ،رومانتیک، نئوکلاسیک ، مدرن و آوانگاردو فرم های مختلف موسیقی کلاسیک شناخت داشته باشد و به نوعی نوازندگی در این سبک ، علاوه بر تمرین و کسب تکنیک بالا ،نیازمند مطالعه در زمینه های فوق می باشد. استفاده از متد های آموزشی نوازندگی گیتار کلاسیک برای کسانیکه قصد نواختن گیتار در سایر سبک ها را دارند ،در اغلب موارد ضروری است.
2/ پاپ :
موسیقی پاپ از کلمه ی :
به معنی مردمی و محبوب می باشد. POPULAR
در این موسیقی احساسات به صورت ساده و واضح به مخاطب منتقل می شود . در این نوع سبک هم می توان با استفاده از انگشتان هم پیک یا مضراب بر سیم ها ضربه زد. آواز خواندن و ریتم نوازی در این سبک اهمیت بسیاری دارد و معمولا در این نوع سبک گیتار همراه با آواز است.
3/ فلامنکو :
این سبک ریشه در موسیقی اصیل اسپانیایی دارد در آغاز فقط رقص و آواز بود و گیتار نقش همراهی کننده را داشت که به مرور و در اوایل قرن دهم گیتار نقش اصلی را در این سبک پیدا کرد.
پس میتوان گفت فلامنکو دارای 3 رکن اساسی است :
کانته ( آواز ) – بایله ( رقص ) – گیتارا ( گیتار نوازی )
در نواختن گیتار در این سبک اگر راست دست هستید تمام 4 انگشت دست راست به سیم ها ضربه می زنند و تکنیک های ریتم نوازی بسیار زیبایی مثل راسگادو در این سبک وجود دارند.
ویولن
ویولن توسط سازنده ایتالیایی گاسپارو برتولونی اختراع شده است.
ویولون ساز زهی ـ آرشه ای ست که برای نواختن روی شانه چپ نوازنده قرار می گیرد و به کمک آرشه که در دست راست نوازنده هست نواخته می شود .
قطعات ویولن :
این ساز شامل 58 قطعه با وزن 400 گرم است که دارای بخش های زیر می باشد :
آرشه :
وسیله ای که شامل یک چوب است و به دو سر آن موی اسب وصل شده و برای نواختن سازهای زهی مورد استفاده قرار می گیرد .
جعبه طنینی :
از سه بخش صفحه ی رویی / صفحه ی زیرین و زوار های دور تشکیل شده است.
خرک :
در واقع پلی بین جعبه طنینی و سیم ها می باشد .
گردن یا دسته :
در واقع دنباله چوب آبنوس تکیه سیمها است که محل انگشت گذاری نوازنده در قسمت بالای آن قرار دارد.
گریف :
ساخته شده از آبنوس می باشد و در طول دسته ی ویلون چسبیده و تا میانه ی جعبه ی ساز امتداد دارد.
سیم گیر :
ساخته شده از آبنوس / باکسوود و یا رزوود می باشد و در فاصله ی کمی از خرک تا آخر تنه ی ساز کشیده شده است .
سیم ها :
از جعبه کوچک سر ساز آغاز و تا طول چوب آبنوس تکیه گاه سیم ها ادامه دارد و بعد از روی خرک عبور کرده و در سیم گیر مهار می شوند.
سیم ها شامل انواع : زه فلزی مرکب مصنوعی می باشند.
ویولون سازی جهانی است که با فرهنگهای مختلف سازگاری دارد. در اصل یک ساز شرقی است که بعد از جنگ های صلیبی به اروپا راه یافت.
خانواده ی ویولون :
شامل سه ساز ویولون / ویولا و ویولون سل می باشد .
ویولا یا آلتو یا ویولون آلتو :
سازی زهی آرشه ای است که همانند ویولون نواخته می شود ولی چون در پرده ی پایین تری نواخته می شود از ویولون بزرگتر و زه های آن ضخیم تر و آرشه ی آن بزرگتر است
ویولن سل :
سازی زهی و آرشه ای است که از ویولن و ویولا بزرگتر است . صدای آن در منطقه ی میانی این خانواده قرار دارد . در هنگام نواختن بین دو پای نوازنده و به واسطه ی میله ای که در انتهای آن وجود دارد روی زمین قرار میگیرد.
تنبک:
تنبک جز سازهای کوبه ای است .
تنبک از نظر ساز شناسی جز طبل های جام گونه می باشد .
تنها ساز کوبه ای می باشد که برای اجرای آن از تمام انگشتان دست استفاده می شود.
جنس آن از چوب گردو افرا یا توت می باشد که به صورت یک تکه ساخته میشود.
تنبک از این قسمت ها تشکیل شده است :
پوست
دهانه ی بزرگ
گلویی ( نفیر )
پا
تنه
دهانه ی کوچک ( کالیبر )
نواختن تنبک :
تنبک را به طور افقی به صورتی که دهانه ی بزرگتر رو به پایین باشد روی ران پای نوازنده نشسته قرار می گیرد و او دست چپ خود را در بالا و دست راست خود را در کنار راست تمبک قرار می دهد و با دو دست بر پوست ضربه می زنند.
تنبک از نظر نوازندگی – ساختمان فیزیکی – رنگ های صوتی اش یکی از پیچیده ترین ساز های کوبه ای می باشد.
در ده های اخیر این ساز پیشرفت های چشمگیری داشته است که در این راستا می توان به حسین تهرانی پدر تنبک نواز ایرانی اشاره کرد.
استاد حسین تهرانی برای اولین بار گروه تنبک نوازی را تشکیل داد و برای آنها قطعاتی را تنظیم کرد و باعث پیشرفت هنرجویان شد.
قدمت تنبک با نام های پهلوی دمبلک و تنبور به پیش از اسلام می رسد.
از نوازندگان قدیمی می توان به حاجی خان ضرب گیر / عیسی آقا باشی / رضا قلی خان نوروزی/ ابولحسن صبا/ عبدالله دوامی/ شعبان غنایی و . . . اشاره کرد.
کمانچه
کمانچه از سازهای زهی کششی قدیم ایران است و در زمان صفویه و قاجاریه جز سازهای اصلی موسیقی ایران بوده است.
شادروان خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران کمانچه را نوع تکامل یافته ی رباب می نامد .
کمانی که با آن کمانچه را می نوازند کمانه نام دارد و در ویولن کلمه ی فرانسوی آرشه به معنی کمان کوچک است.
آرشه کمانچه از یک چوب با بلندی 60 سانتی متر که از یک طرف انحنا دارد و موی دم اسب تشکیل شده است.
موی آرشه کمانچه بر خلاف ساز های زهی غربی بر روی چوب محکم کشیده نمی شود بلکه نوازنده در هنگام نواختن به تناسب احساس فسار را بر روی سیم تغییر می دهد.
کمانچه در زمان قدیم دارای 3 سیم بوده است که گاهی دو سیم اول و دوم مضاعف انداخته می شد و پس از ورود ویولن به ایران کمانچه هم به تقلید از آن دارای 4 سیم شد.
نواختن کمانچه
نوازنده در حالت نشسته پایه کمانچه را روی صندلی – زمین و یا زانو قرار می دهد و به وسیله ی کمانه ( آرشه ) آن را می نوازد.
انواع کمانچه
کمانچه معمولی
کمانچه آلتو
کمانچه باس
کمانچه آلتو دو و نیم پرده و کمانچه باس یک اکتاو بم تر از کمانچه معمولی صدا می دهند.
صدای کمانچه به عواملی چون جنس چوب / ضخامت در نقاط مختلف کاسه / شکل کاسه / اندازه های کاسه / نوع و ضخامت پوست / چگونگی سطح کاسه از نظر تراش / جنس و شکل و اندازه و محل قرار گرفتن خرک / جنس سیم / چگونگی شیطانک / زاویه اتصال دسته به کاسه بستگی دارد.
نوازندگان شاخص
علی اصغر بهاری / کیهان کلهر / سعید فرج پوری / مجتبی میر زاده / اردشیر کامکار / هادی منتظری و ...
------------------------------------------------------------------
قانون
قانون سازی است که برای تکنوازی و گروه نوازی مورد استفاده قرار می گیرد
و قدمتی طولانی دارد و متعلق به خانواده ی قدیمی سیتار است و عده ای ابداع آن را به ابونصر فارابی نسبت می دهند و عده ای دیگر می گویند منشا آن خراسان بوده و در قرن سیزدهم میلادی در موصل پیدا شده هر چند هیچ یک دلیلی بر ادعای خود ندارند و واقعیت این است در فرهنگ کلاسیک شرق هیچ ردی از سازهای خانواده ی سیتار پیدا نشده و سر منشا قانون همانند سازهای دیگر تاریک مانده است. این ساز یکی از قدیمی ترین سازهای ایرانی که جز سازهای زهی- زخمه ای می باشد و توانایی بیان گوشه های موسیقی ایرانی را دارا می باشد.
ساز قانون در حال حاضر به صورت فراگیر در موسیقی عربی و ترکی مورد استفاده قرار می گیرد اما متاسفانه در موسیقی ایرانی کمتر از دیگر سازها توانسته جایگاه خود را در گروه نوازی پیدا کند و این پنداراشتباه به وجود آمده که ساز قانون عربی است و آن را به شیوه ی عربی باید نواخت.
اجزای قانون
1/ صفحه ی ذوزنقه ای شکل قانون که از چوب ساخته می شود اما در سمت راست آن در زیر خرک به جای چوب مستطیلی از پوست قرار گرفته است.
2/ پرده گردان
3/ شیطانک
4/ محل گره سیم ها
5/ سیمها
6/ گوشی
7/ خرک
8/ پایه خرک
9/ شبکه های صوتی
10/ صفحه ی رو
11/ صفحه ی زیر
12/ ضلع کوچک
13/ ضلع بزرگ
14/ پوست
15/ حلقه های مضراب
16/ مضراب
17/ کلید کوک
وسعت صدا:
قانون در کشورهای مختلف وسعت صدای متفاوتی دارد که وسعت معمول صدای قانون در ایران حدود سه و نیم اکتاو است و می توان همزمان دو یا حتی سه صدای مختلف را با هم بنوازد.
تعداد و جنس سیم ها :
تعداد و جنس سیمها بستگی به وسعت صدای آن دارد که از قانون 24 نت ( هر صدا سه سیم ) و 23 نت می تواند متفاوت باشد.
جنس سیم ها معمولا از نایلون / پی وی سی / پلی آمید / فلوئور کربن و روده است.
مضراب :
مضراب این ساز انگشتانه ای پهن و فلزی است که در بند دوم انگشتان اشاره هر دو دست قرار می گیرد که جنس آن از نقره / ورشو و یا برنج است
شیوه ی نواختن قانون :
نوازنده ساز را برای نواختن روی زانوها و یا روی میز قرار می دهد که تکنواز قانون هر گاه با ارکستر همراهی میشود در ردیف اول نوازندگان می نشیند ولی اگر در نقش همراهی با تکسرا اجرا کند روبروی او قرار می گیرد و نقش رهبر تکسرا را ایفا می کند.
پیانو مشهورترین ساز صفحه کلید دار است و به دلیل آنکه برخلاف دیگر سازها که تنها بخشی از محدوده صداها را تولید می کنند قادراست محدوده ی گسترده ای از اصوات را تولید کند و نوازنده می تواند احساس بیشتری به موسیقی خود بدهد و به عنوان کامل ترین و مادر سازها شناخته شده است.
اولین پیانو توسط بارتولومئو کریستوفری در شهر پادووای ایتالیا ساخته شد که در آن از مکانیزم چکش برای به ارتعاش در آوردن سیم ها استفاده می شد.
نام این ساز مخفف کلمه ی ایتالیایی پیانو فورته هست که متشکل از دو قسمت پیانو به معنای ملایم و فورته به معنای صدای بلند می باشد.
انواع پیانو :
الف / پیانوهای آکوستیک که از لحاظ ساختار به دو دسته تقسیم می شوند :
1/ گرند
2/ دیواری
ب/ پیانوهای دیجیتال
کلیدهای پیانو :
7 کلید سفید در هر اکتاو و کلید های سیاه که در بین کلیدهای سفید به غیر از فاصله ی بین نت های می و فا و سی و دو وجود دارد.
نحوه ی نت نویسی در پیانو: نت های پیانو در دو حامل نوشته می شود. حامل بالا را که با کلید سل نشان می دهند و با دست راست مینوازند و حامل پایین با کلید فا نشان داده می شود و با دست چپ نواخته می شود.
نحوه ی انگشت گذاری در پیانو : از مهمترین اصول یادگیری پیانو نحوه ی صحیح انگشت گذاری است.
پیانو را با نت های زیبایش می شناسند پیانیست را با هنر سر انگشتانش...
ساز دهنی یا هارمونیکا
ساز دهنی ساز بادی می باشد و در خانواده ی سازهای زبانه آزاد قرار دارد.
تاریخچه :
چین اولین کشور مبدع ساز دهنی است که در 3000 سال قبل از میلاد در چین زمان حکومت امپراطوری نین کاوا سازی با زبانه های چوبی وجود داشت که از نظر ساختمان و نوع صدا دهی بسیار شبیه به سازدهنی امروزی بود.
ریشه ساز دهنی های امروز را باید در اروپا و خصوصا آلمان جستجو کرد.
در واقع گرچه چینی های باستان نوعی ساز دهنی با زبانه های چوبی داشتند و موتسارت قطعه ای برای ساز دهنی شیشه ای نوشت ولی ساز دهنی دیاتونیکی که ما الان می شناسیم در اوایل قرن 19 در آلمان ساخته شده است.
ساز دهنی در سال 1818 توسط کریستین فردریک بوشمان 16 ساله اختراع و در سال 1821 به عنوان ساز در برلین به ثبت رسید.
طبقه بندی ساز دهنی :
ساز دهنی دو زبانه ای :
در این نوع سازدهنی ها هر سوراخ سازدهنی تنها با عمل دمش یا مکش به صدا در می آید و در هر سوراخ ۲ زبانه وجود دارد.
ساز دهنی های این گروه
اکتاو
ترمولو
ساز دهنی تک زبانه ای :
BLOWدر ساز دهنی های تک زبانه ای هر نتی که با عمل دم/دمش
به صدا در می آید تنها حاصل ارتعاش یک زبانهDRAWیا بازدم/مکش است.
ساز دهنی های این گروه
دیاتونیک
کروماتیک
انواع ساز دهنی و کاربردشان :
سازدهنی ترمولو و اکتاو :
سبک های
Pop و Folk
سازدهنی ترمولو رایج ترین نوع ساز دهنی در آسیا و در بخشهایی از قاره های اروپا و آسیا طرفداران بسیاری دارد.
این ساز دهنی از جهات مختلف با سازدهنی های دیاتونیک 10 سوراخه تفاوت دارند.
سازدهنی دیاتونیک :
سبک های
Blues، Country، Rock، Irish، Folk و pop
به این ساز دهنی هارپ نیز می گویند. رایج ترین نوع این ساز مدل ده سوراخه می باشد و هر سوراخش هم با فوت و هم با مکش نواخته می شود و بر خلاف سازدهنی کروماتیک کلیدی در کنار سازدهنی برای اجرای نیم پرده ها وجود ندارد. با این نوع سازدهنی تنها می توان نت های اصلی را اجرا کرد و برای نواختن سایر نتهایی که در گام مربوط وجود ندارند از تکنیک های خاص زبان حنجره و لب استفاده می شود.
سازدهنی کروماتیک :
سبک های
Classical، Jazz، Irish و Pop
این نوع سازدهنی در گام کروماتیک است و همانطور که انتظار می رود تمام نت های گام کروماتیک اعم از پرده و نیم پرده توسط آن قابل اجراست. از نظر ظاهر این نوع سازدهنی دارای یک کلید در انتهای آن است که با فشردن آن چه در حالت مکش و چه در حالت دمش نت مربوط به هر سوراخ نیم پرده بالاتر نواخته می شود.
سازدهنی بیس و کورد :
سبک های
Classical و Pop
ملودیکا
این ساز با نام های ملودیکا / هارمونیکای کلیدی / پیانیکا / ملودی هورن شناخته شده است.
در انتهای بالایی جعبه ساز قسمت دهانی قرار گرفته که نوازنده در آن
می دمد و افزون برآن لوله بلند پلاستیکی دارد که می توان یک سر آن
را به دهنی وصل کرد و سر دیگر آن در دهان نوازنده قرار می گیرد
برای دمیدن، در این حالت جعبه ساز همچون پیانو در مقابل نوازنده
قرار می گیرد. این ساز ۳۲ تیغه دارد.
به طور خلاصه این ساز با دمیدن هوا از طریق دهانه ی ساز و فشار
.صفحه کلید نواخته می شود. حجم صدای این ساز معمولا دو تا سه اکتاو می باشد.
انواع ملودیکا :
ملودیکای سوپرانو
ملودیکای آلتو
ملودیکای باس
ملودیکای تنور
آکوردینا
ملودیکای سوپرانو و آلتو :
ملودیکاهای سوپرانو و آلتو دارای صدای زیر و نازک تری نسبت به
تنورهستند. برخی از این نوع ملودیکا‌ها برای نواختن هر دو دست
طراحی شده‌اند، به گونه‌ای که دست چپ کلیدهای سیاه رنگ و دست
راست کلیدهای سفید را مینوازند.
.
ملودیکای باس :
ملودیکای باس نسبت به ملودیکاهای آلتو و سوپرانو و تنور دارای
شهرت و کاربرد کمتری است.
ملودیکای تنور :
این نوع ملودیکا دارای صدای پایین است. دست راست مسئولیت
نواختن صفحه کلید را دارد و دست چپ پشت ساز قرار میگیرد.
ملودیکای تنور را میتوان با اضافه کردن یک لوله و قرار دادن آن
روی یک سطح صاف، قابل نواختن با دو دست کرد.
آکوردینا :
دارای مکانیزمی مانند ملودیکای قدیمی است و از فلز ساخته میشود.
بالابان
از سازهای متداول در منطقه ی آذربایجان می باشد که دارای لوله ی صوتی استوانه ای بوده و روی آن هفت یا هشت سوراخ صوتی وجود دارد.
بالابان از ساز های بادی دو زبانه ( قمیش مضاعف ) محسوب می شود.
بالابان نامی است که آذری ها به این ساز اطلاق کرده اند و در مناطق کرد نشین ایران به خاطر صدای نرمی که دارد به آن نرمه نای می گویند.
سازهای بادی را بسته به اینکه دمیدن در آنها و تولید صدایشان به چه صورت است به دسته‌های مختلفی
تقسیم می‌کنند. یکی از این تقسیم بندی ها هواصدا‌های با زبانه ی دولایه است که بالابان در این دسته قرار می گیرد .
بالابان به همراه قوپوز و دایره نواخته می شود. اجراکنندگان بالابان به ملودی هایی که می نوازند مقاومت
می گویند و به احتمال زیادی تحریفی از مقامات به حساب می آید.
ویژگی های ظاهری و ساختمانی بالابان
بالابان از دو قسمت اصلی زبانه و بدنه تشکیل شده است.
زبانه ی آن در مقایسه با سایر زبانه های دولایه، بلند ترین و پهن ترین نوع زبانه ی دولایه در نواحی ایران است که شکل، اندازه و نحوه ی ساخت آن اهمیت زیادی دارد. یکی از مهم ترین قسمت های بالابان زبانه ی آن است که از نظر طول،عرض و ضخامت دارای انواع مختلفی است که نوازنده با توجه به سلیقه، رنگ صوتی مورد نیاز و تنالیته، زبانه ی مناسب را برای خود انتخاب می کند.
این زبانه یک قطعه نی به طول تقریبی ده سانتی متر است و قسمت پایین آن که در سوراخ بالایی بدنه قرار میگیرد لوله ای است و هر چه به سمت بالا می‌رود به تدریج پهن و در انتهای بالای زبانه به یک شکاف باریک منتهی میشود. نوک زبانه در میان دو لب نوازنده قرار میگیرد. در قسمت جلو بدنه هفت یا هشت سوراخ و در پشت آن یک سوراخ برای انگشت گذاری ایجاد شده‌اند.
علاوه بر این بالابان دارای دو قسمت حساس دیگر هم هست. یکی محافظ زبانه است که یک نوار باریک چوبی خم شده است و به خاطر حساس بودن زبانه ی بالابان، وقتی این ساز نواخته نمی‌شود، محافظ را بر سر زبانه می‌گذارند. قسمت دیگر باریکه ی چوبی خم شده‌ای است که تقریبا در وسط طول زبانه قرار میگیرد و برای کوک کردن و تنظیم صدای بالابان است. جنس بدنه‌ی بالابان از چوب و زبانه ی آن از نی خاصی است.
محدوده‌ی صوتی بالابان
محدوده ی صوتی بالابان نسبتا بم و به صورت زیر است. این صداها سیال اند و با تغییر فشار هوا، تغییر وضعیت لب‌ها و کامل یا ناقص گرفتن سوراخ های صوتی برای اجرای مقام های مختلف متغیرند.
هورن
فرانسوی ها آن را “هورن آلمانی” می ناميدند، آلمانی ها نام “شيپور شکار” را به کار می بردند و انگليسی ها نيز اين ساز را به نام “هورن فرانسوی” می شناختند.
در سال 1960 انجمن بین المللی هورن نام رسمی این ساز را هورن اعلام نمود.
هورن یکی از قدیمی ترین و توسعه یافته ترین سازهای دنیای موسیقی است.
هورن از خانواده ی ساز های بادی می باشد از یک لوله که معمولا فلز است ساخته شده است. مشخصات کلی ساز هورن سازی مخروطی شکل شبيه به کورنت و ساکس هورن (نوعی شيپور برنجی) است، برخلاف ترومپت و ترومبون که استوانه ای شکل هستند، هورن مخروطی شکل است و قطر ثابتی ندارد.
اغلب سازهای برنجي سوپاپ دار، از سوپاپ متحرک (پيستونی) استفاده می کنند، اما در هورن های مدرن، سوپاپ های چرخنده به کار می رود؛ هر چند در نمونه های قديمی تر اين ساز که در استراليا و فرانسه وجود دارند، کماکان از پيستون استفاده میشود.
هر سوپاپ در اندازه طول لوله ساز تاثير دارد و نتيجتا تغيير نت نيز ايجاد می کند. در عين حال از تغيير طول ساز جهت کوک کردن آن نيز استفاده می شود. طول لوله هورن های دوبل مدرن که امروزه به کار گرفته می شوند، در مجموع به 21 فوت معادل 6.4 متر می رسد.
در مقايسه با سازهای برنجی ديگری که در ارکستر به کار می روند، عموما هورن يک اکتاو بالاتر از بقيه سازهای هم رديف خود است، سرساز يا دهنی کوچک اين ساز در اين امر بی تاثير نيست. معمولا هورن را با فاصله يک پنجم پايين تر نسبت به نت نوشته شده اجرا می کنند، محدوده صدای ساز از نت Bb زير کليد فا شروع می شود و تا نت F بالای کليد سل ادامه می يابد. هر چند در اجراهای کلاسيک معمولا از همين محدوده استفاده می شود، اما تعداد کثيری از نوازندگان نت های بسيار ديگری خارج از اين محدوده را نيز استفاده می کنند، چه نت های بالاتر و چه پايين تر.
تاريخچه :
تا پيش از قرن 19 هورن ها به سوپاپ مجهز نبودند. نمونه های قديمی اين ساز بسيار ساده تر از هورن های مدرن بودند، در حقيقت آنها لوله های برنجی با چند پيچ خوردگی و دارای يک دهانه بودند که امروزه bell
( قسمت شيپوری شکل ساز) ناميده می شود. اين وسيله در ابتدا به عنوان شيپور شکار مورد استفاده قرار می گرفت و در آن نت ها توسط حرکات لب ها تغيير می کردند. صدای شيپور معمولا يادآور صحنه شکار بود و بعدها سمبلی برای ارج نهادن و ستايش از اصالت اشراف زادگان و خاندان سلطنتی به شمار می رفت .
هورن های اوليه روي کليدهای F, E, E flat, B flat C ساخته می شدند و از آنجايی که بقيه کليدها بايد هارمونيک کليد اصلی ساز می بودند، امکان نواختن در کليدهای ديگر وجود نداشت. تنها راه برطرف نمودن اين محدوديت استفاده از ميله هايي قلابي شکل با نام Crook برای تغيير طول لوله اين ساز بود که با قرار دادن آنها طول ساز و در نتيجه کوک آن نيز تغيير می کرد.
پيش از افزودن سوپاپ به اين ساز، در ارکسترها آن دسته از هورن هايی که نت های بالاتر را اجرا می کردند دورتر از بقيه سازها قرار داده می شدند و آنهايی که نت های بم تر اجرا می کردند، داخل ارکستر جای می گرفتند. بنابراين اولين و سومين هورن به منزله ” هورن اول” با کليدهای مربوطه بود، همين امر در مورد هورن های دوم و چهارم نيز صدق می کرد. به همين دليل است که امروزه نيز در اجراهای ارکستر، بر خلاف بقيه سازها، اولويت نوازندگان هورن بر اساس ترتيب نشستن آنها تعيين نمی شود، بلکه اولويت اصلی با هورن “اول و سوم” و پس از آن “دوم و چهارم” است. به دليل مشابه در موسيقی مدرن امروزی نيز بخش های مربوط به هورن های اول و سوم معمولا شبيه به هم هستند و اين قضيه در هورن های دوم و چهارم نيز صادق است.
در اوايل قرن19 نوازندگان هورن با هدف تغيير طول اين ساز، دست راست خود را نيز به کار گرفتند و از آن درون Bell قسمت شيپوری شکل ساز استفاده کردند. اين امر سبب شد امکانات بيشتری جهت نواختن نت های ديگر بوجود آيد و بدين ترتيب هورن به سازی تبديل شد که توانايی نواختن انواع ملودی ها را در اختيار نوازندگان قرار می داد.
در سال 1815 بود که براي اولين بار استفاده از پيستون در اين ساز مطرح شد، در واقع اين تغيير به منظور غلبه بر مشکلاتي بود که نوازندگان در طول اجرا به منظور تغيير دادن Crook با آن روبرو بودند. بعدها به کارگيری سوپاپ ها، پنجره جديدی را به روی قابليت های اين ساز گشود و انعطاف پذيری آن را جهت نواختن در کليدهای مختلف افزايش داد. در حقيقت تحول بوجود آمده هورن را به سازی کاملا کروماتيک تبديل کرد، اين دگرگونی در آهنگسازی برای اين ساز در قرن 19 نيز تاثير بسزايی داشت.
پس از اختراع سوپاپ ها، فرانسوي ها هورن های کوچکتری با سوپاپ های متحرک و آلمانی ها هورن های بزرگتری با سوپاپ های چرخنده ساختند. با فشار سوپاپ توسط دست چپ نوازنده، نخي که سوپاپ های مختلف را باز و بسته می کند، کشيده می شود و از اين طريق تغيير نت ايجاد مي شود. نوازندگان هورن به منظور تنظيم صدای ساز، دست راست خود را داخل Bell قسمت شيپوری شکل ساز قرار می دهند.
